(druk w: Wiadomości ASP w Krakowie, Nr 13, 1999)

janusz krupiński

Religijność artysty

Kilka uwag na marginesie pracy dyplomowej Joanny Rączki

Spisuje te kilka uwag na temat religijności artysty z myślą o pracy dyplomowej Joanny Rączki (praca ta składa się z dwu części, rzeźbiarska nosi tytuł „Modlitwa”, pisemna nosi tytuł „W poszukiwaniu hezychii”).

            Praca pisemna Joanny Rączki nie jest „autokomentarzem”, nie jest po prostu autorskim komentarzem do jej własnej pracy rzeźbiarskiej, pisanym dopiero po wykonaniu rzeźby (z konieczności, dla zadość uczynienia wymogowi stawianemu dyplomantom). W swych rozważaniach szuka ona idei, które pozwoliłyby jej odnieść się w bardziej odpowiedzialny sposób do pojedmowanego zadania artystycznego i dopiero w ten sposób znaleźć także właściwe słowa opisu, komentarza. Autorka poświęca uwagę pewnym ideom, do których stosunek określa jej postawę i sposób rozumienia powstającej rzeźby. Związek obu prac staje się oczywisty. jeśli zauważymy, że jej tekst, „W poszukiwaniu hezychii”, jest przede wszystkim próbą namysłu nad istotą modlitwy, zaś praca rzeźbiarska, nie przypadkowo, ukazuje modlące się postacie. W świetle tekstu nie tylko wybór tytułu pracy rzeźbiarskiej, ale sam sposób rzeźbienia jest tym mniej przypadkowy, a tym bardziej istotny.

Uderza powaga, z jaką niektórzy młodzi artyści  – jeszcze nie przystosowani, jeszcze nie unormowani, nie ustaleni, jeszcze nie obrośli tłuszczem znieczulenia, jeszcze nie letni od kulturalności, których jeszcze coś zadziwi, jeszcze swego lepiej nie wiedzą, jeszcze nie są doświadczeni w sposób, w jaki się ma swe doświadczenia, jeszcze nie pilnują swych granic, jeszcze ironia nie oddala ich od wszystkiego – fundamentalne pytania egzystencjalne człowieka wiążą z istotą sztuki. Po wielkie słowa nie sięgają dla igraszki czy z zauroczenia, przeciwnie, bez patosu i pozy, nawet z obawą i lękiem, wypowiadają je całą swoją istotą, swym dziełem.

            A jednak... Jak ocenić to zaangażowanie? Gdy tu, na Akademii, w Polsce, ktoś wypowiada słowo „modlitwa”, i rzeźbi lub maluje klęczącą postać, czy gdzieś tam w tle naszej świadomości nie rozlega się ironiczny śmiech Styki?

1. „Nie na kolanach”

„Nie maluj mnie na kolanach, maluj mnie dobrze!” – z taką radą miała się zwrócić do Styki Najświętsza Panienka.

Powiedzonko to cieszy się uznaniem wśród polskich artystów. W porę wypowiedziane w magiczny, w miażdżący sposób kończy wszelką dyskusję. Pobożni sięgają po nie broniąc swej niezależności. Bezbożni artyści czują się z jego pomocą rozgrzeszeni. Bez skrupułów mogą wziąć na warsztat temat sakralny, religijny. Mogą wziąć kościelne zlecenie.

Broni sztuki dewocjonalnej. Czy nie wyklucza sztuki religijnej?

Być może powiedzonko Styki w jakiejś mierze jest trafne. Przynajmniej o ile kojarzy się z nim myśl, że twórcza postawa artysty wymaga szczególnego rodzaju dystansu w stosunku do przedmiotu, w stosunku do tematu. Rzeczywiście, raczej do okresów upadku sztuki należą te, w których zaangażowanie artysty polegało na próbie załatwienia czegoś w świecie, na próbie wywarcia wpływu na bieg rzeczy czy bieg myśli (w szczególności, w kierunku uznanym za pożądany). Przykład sztuki na usługach propagandy politycznej czy religijnej jest tu chyba wystarczającym. W duchu tak pojętego zaangażowania dobrze namalować Panienkę znaczyłoby rzucić widza na kolana, na ziemię. Albo unieść do nieba. Ten efekt, powalenia czy uniesienia, zadowoli propagandzistę. Na tym polega skuteczność, siła perswazji, wywoływanie wrażeń i duchów. To się nazywa działaniem. Z prawdą i prawdziwością nie ma to wiele wspólnego. Raczej z iluzją, z grą pozorów.

Naiwność powiedzonka Styki, a także wszystkich jego adoratorów, polega na tym, że za dorzeczną bierze się sytuację, w której Najświętsza zwraca się samoosobiście do artysty, ukazuje się mu, staje czy stawia się przed nim... Innymi słowy, naiwność powiedzonka Styki polega na tym, że wyobraża ono sytuację, w której artysta po prostu najświętszą postać przed sobą widzi (w szczególności ot tak, jak się widzi modelkę w pracowni, jelenia na rykowisku, czy choćby Yeti w śnieżycy) i ją maluje.[1]  Zgodnie z tym wyobrażeniem – artyście pozostaje tylko oddać  to,   n a   co patrzy, co widzi i ma   p r z e d   sobą. [2]

Pomyślmy o tych, którzy żyli obok Marii i Jezusa, mogli na nich patrzeć, przyglądać im się (oglądać, obserwować, analizować, studiować... – wymienić można tu wszystkie umiejętności właściwe dla warsztatu artysty). Ilu spośród świadków życia Jezusa i Marii widziało świętość którejkolwiek z tych postaci? Kto w człowieku o imieniu Jezus widział Chrystusa (greckie christos, odpowiada hebrajskiemu mesjasz, znaczy „pomazaniec”), bogo-człowieka, Boga?  [3]

Czy zbliża się do natury, do istoty człowieka malarz, który potrafi go „dobrze namalować”? A zwłaszcza, jeśli natura ta miałaby być boska? [4]

Kto patrzy   n a   twarz Jezusa, ten nie spotyka boskości. Być może spotyka ją spojrzenie   w   twarz, wtedy jednak twarzy, tej „pierwszej”, na którą można patrzeć, już się nie widzi. (Czy Spotkany, Obecny uwalnia się od formy, spoza której się zjawia, spoza której wychodzi naprzeciw, poprzez którą się objawia?)

Maksyma Styki nic o tym nie wie, i tam nie sięga.

Jeśli w ogóle sztuka to, co boskie, chociaż przeczuwa, to malowanie lub rzeźbienie, jako proces duchowy, są raczej medytującym odkrywaniem i budzeniem tej cząstki czy strony człowieka, która o boskość pyta. 

2. Objawienie

To, co istotowe, prawdziwe – to, czym coś w swej istocie naprawdę jest (co, naprawdę jest, czyli, w gruncie rzeczy, to, co święte objawia się artyście dopiero w procesie tworzenia, wraz z powstającym dziełem.[5] Sam ten proces jest objawianiem (się). Treść jest immanentna w ten sposób powstałemu dziełu (może nawet jego formie?).

 Nawet w wypadku tego, co boskie nie jest tak, że objawienie dokonało się w przeszłości, raz na zawsze. Nie, nie jest czymś, z czym można się wcześniej zapoznać, o czym można się dowiedzieć, „poinformować”, a co artystom pozostałoby ująć w formę, oddać artystycznie. Dzieło nie wyrasta z potrzeby (artystycznego) zakomunikowania czegoś.[6]  Nie jest formą przekazu. Artysta nie oddaje czegoś, lecz oddaje się czemuś. Objawienie jest zawsze czymś osobistym, zawsze dotyczy kogoś, kto w tym samym ruchu zostaje pochwycony przez jego sens, podejmując je, sam się przemienia. Artysta nie oddaje go, lecz sam oddaje się mu. Włącza się w to, co obraz uobecnia. Dopóki treść objawienia nie staje się cząstką ciebie, dopóty nie masz do niej w ogóle dostępu (dlatego dzieło tworzy artystę – jak z artystą, tak i z tzw. „odbiorcą”).

Maksyma Styki nic o tym nie wie, i tam nie sięga. Artystę stawia w roli kogoś do wynajęcia, gotowego podjąć każdy temat.

3. Religijność

Myli się, więc każdy, kto na podstawie pierwszego wrażenia – słysząc słowo „modlitwa” i widząc klęczącą postać rzeźby – zaszufladkuje dzieło Joanny Rączki jako dewocyjne czy sakralne. Jakkolwiek „Modlitwie” tej zupełnie obca jest postawa religijnej obojętności, to jednak „Modlitwie” tej równie daleko do banalnej bezbożności przeświadczenia „Bóg nie istnieje”, jak i do banalnej pobożności przeświadczenia „Bóg istnieje”. Cząstką religijnej nieobojętności tej „Modlitwy” jest ateizm, niepewność.

Religijną obojętność wykazuje człowiek, dla którego nie istnieje pytanie o istnienie czy nieistnienie Boga. Dla którego pytanie to nie jest żadną udręką.

Modlitwa – hezychia, medytacja, kontemplacja, wyciszenie, odosobnienie, wycofanie ze świata do wnętrza, skupienie... Powściągliwość a nie pasja. Tak pojęta postawa duchowa, takie nastrojenie wewnętrzne jest wspólne zarówno dla religii, jak i dla sztuki. Gdzieś tam leży wspólne im źródło. Czy źródło to jeszcze bije? Czy zostało zasypane?

Religijna postawa, religijność, wydaje się jednak wcześniejsza niż wszelkie religie. W tym sensie określenie „religijny” nie musi znaczyć „związany z jakąś religią” (tym mniej z religią w sensie jakiegoś wyznania czy instytucji). To autentyczne religie możliwe są dzięki religijności. Religijność jest raczej pewnym stanem duszy czy ducha, pewnym nastrojeniem, jest właśnie pewną wewnętrzną postawą polegającą na... Na czym? Lekcja etymologiczna wnosi tu ważną sugestię. Od dawna rdzeń religio i religiosus upatruje się w słowach religere i relegere, a więc w „starannym uwzględnianiu”, „troskliwym baczeniu”, „sumiennej uważności”, „oddaniu sprawiedliwości”, bądź w słowie relegare, a więc w „ponownym jednoczeniu”[7]. Mogłoby by to znaczyć, że istotą religijności jest otwartość człowieka na coś innego – na Inne – z czym się on jednoczy się. Dość mówić o otwartości, gdyż w niej kryją się, wymagane przez nią: sumienna uważność, troszczące się baczenie, podejmujące uprzytamnianie sobie... Co więcej, oznacza to, że religijność jest ruchem wyjścia naprzeciw, przekraczaniem siebie, ku Innemu.[8]

Powszechnie, kategoria działania uchodzi dziś za adekwatną wobec sztuki. Kontemplacja stała się synonimem pasywności, bierności, nic już nie robienia, ucieczki.

Dzisiaj artysta coraz częściej daje się wciągnąć w wir świata, chce się wybić pośród jego zgiełku. Chce działać, czynić, uderzać. Sam chce być wydarzeniem. Wychodzi na ulicę, na strony gazet, na ekrany... [9]

Czyż nadgorliwość, rozgorączkowanie, produkcja pomysłów i eksperymentów, czcza rytualność, figurkowatość i pomnikowość, pustosłowna wylewność form, dążenie do inności, nie urągają Tajemnicy (tajemnicy Innego), czy nie brną w bluźnierstwo i kicz? W ten sposób zadaje się gwałt Niewidzialnemu, nadaremno bierze Jego imię.

4. Wiara / niewiara

Pretekstem dla spisania tych kilku myśli, jak wspomniałem, była praca rzeżbiarska Joanny Rączek, przedłożona na Wydziale Rzeźby, gronu profesorskiemu, wśród którego nie brakło i kogoś dumnego z powodu swej niewiary (schlebiającego sobie, że już wyrósł z zabobonów rodzinnej wioski i na kościóły patrzy z pożałowaniem), nie brakło kogoś, kto dla kościołów z fabrycznym zapałem produkuje dewocjonalia. Autorka zdawała sobie z tego sprawę, że zdobywa się na coś, co może spotkać się z ironią. Jej  praca, jak można podejrzewać, zrodzona była z sytuacji zwątpienia. Człowieka,  który chociażby padł na kolana, to nawet z kolan wcale żadnej boskiej postaci nie widzi. Niemniej w tym wypadku, jak można podejrzewać, była to sytuacja artysty, który nie oddaje czegoś, co ma przed sobą, lecz który zmaga się z sobą i swą myślą o niewidzialnym. Z ideą Niewidzialnego.

Ta praca rzeźbiarska, zatytułowana „Modlitwa” mówi o człowieku, nie o Bogu. Modlitwa poprzedza wiarę, wiara zaś jeszcze wcale nie oznacza widzenia Boga. W tak pojętej modlitwie jest tylko myśl o wierze.[10]

Joanna Rączka pisze:

„Mam świadomość obecności w swoim myśleniu dwóch porządków [tendencji?], wzajemnie się wykluczających, dwóch antagonistycznych wizji świata – ufności Bogu i niepokojącej niewiary, albo raczej trwożnej nieobecności wiary w każdym aspekcie życia. Modlitwa jest mostem, który je łączy, osią symetrii, gdzie po jednej stronie jest świat, po drugiej ten sam świat – przenicowany”,

i zamyka swą myśl cytatem z wiersza Czesława Miłosza O modlitwie:

                         Ten most prowadzi na brzeg Odwrócenia

Gdzie wszystko już na opak i słowo „jest”

Odsłania sens przeczuwany ledwo.

■

Przypisy: