druk w: Rzeczy, nr 6, Kraków, marzec 2000

janusz krupiński

Sztuka a design.

Problem form widzenia i odczuwania

jako problem wolności

Ponieważ design spełnia się w życiu i świecie człowieka, pytając o stosunek sztuki do designu nie będzie można pominąć kwestii stosunku sztuki do życia i świata człowieka. [1]

1. Design a akademia sztuk

            Pytanie o to, czy właściwym miejscem wydziału wzornictwa jest akademia sztuk nie może być podejmowane poprzez wskazanie na te czy inne przykłady, na praktykę. Pytań o istotę nie rozstrzyga się przez powołanie się na fakty. Nie wolno mylić, jak po Kancie dobrze wiadomo, pytań typu quid facti? od pytań typu quid iuris?. A mianowicie, pytanie o stan faktyczny należy odróżnić od pytania o uzasadnienie, o ważność, o prawomocność, o rację, podstawę czegoś. Z istoty designu, z tego czym on jest jako taki, oraz z istoty sztuki może wynikać ich wzajemny związek, a w konsekwencji właściwe umiejscowienie jednostek kształcących w zakresie designu.

            Niewątpliwie, jeśli istotę designu pojąć w duchu „inżynierskim” nic po nim na akademii sztuk. Wydział wzornictwa  tylko dla nieistotnych, pozamerytorycznych, przypadkowych powodów lokowałby się w granicach akademii, a właściwym jego miejscem byłaby jakaś wyższa szkoła zawodowa czy politechnika. Tam miejsce wykształcenia zastępuje wyszkolenie.

            Takie, „inżynierskie”, rozumienie istoty designu, jak to pokażę, jest tylko koniunkturalne.

2. Wolność

            Mój spór z designem, którego istotą byłaby przemysłowość, z designem, który swą tożsamość budowałby na wpisaniu się w system przemysłowy (a więc w gruncie rzeczy z designem przyjmującym za swą własną mentalność ekonomiczną, filisterską, konsumpcyjną), mój spór z wzornictwem, którego muzą byłby przemysł, prowadzę z całą świadomością, że  idę pod prąd tej nieuchronnej gorączce, jaka musiał ogarnąć Polaków po roku 1989. Po latach sowiecjalistycznego wygłodzenia i biedy naturalny odruch każe Polakom wyciągać ręce po towar, po dobra konsumpcyjne, po produkty przemysłu rozrywkowego w szczególności. To samo prawo karze polskim designerom marzyć o masowych realizacjach, o współpracy z gigantami przemysłu, o sukcesie. W czas tej, po upadku PRL-u zrozumiałej, „gorączki” wolę jednak mówić o zagrożeniach, o ryzyku, o nowym (?) zniewoleniu.

            Zdaję sobie sprawę także z tego, że urok kapitalizmu pada również na naszych studentów. Pada na instytucje publiczne, takie jak uniwersytety i akademie, nie wspominając radia czy telewizji. Nieomal wszyscy zdają się przedefiniowywać w taki sposób, aby zadość uczynić standardom komercyjnym. Oznacza to jednak klęskę uniwersytetu, klęskę akademii.

Powołaniem uczelni wyższej jest pielęgnowanie postawy wolności. Wydziały, instytuty, np. wzornictwa, mają być miejscem krytyki, wątpliwości, dystansu, refleksji, a nie miejscem hodowli agentów rynkowej gospodarki, przemysłu. A nie miejscem szkolenia najemników, przemyślnych najemników biznesu.

Krytyka, wątpliwość, refleksja, pytanie, stawianie pod znakiem zapytania, czyż nie są warunkami moralnej odpowiedzialności?

W wypadku Wydziału Form Przemysłowych krakowskiej ASP ślepa obrona „przemysłowości” wydaje się oznaczać wyprzedaż ideałów, które przyświecały założycielowi Wydziału, profesorowi Andrzejowi Pawłowskiemu [2]. Owszem, jestem tylko Jego uczniem, Jego rzekomego „marksizmu”, Jego krytyki społeczeństwa konsumpcyjnego. Jego jakże – czyż nie? – swoiście filozoficznej postawy polegającej na braku zaufania do oczywistości, na gotowości zakwestionowania fundamentalnych założeń własnej myśli, własnej aktywności. Gotowość taka splata się zresztą z czymś, co tradycyjnie nazywa się sumieniem, to sumienie sumienia.

(Norwid: „Nie ma mienia, bez sumienia”.)

            Zastanawiam się, czy głos zwyczajnego profesora Wydziału, jaki dał się poznać na łamach ostatniego numeru „Rzeczy” jest reprezentatywny dla Wydziału, czy jest wyrazem typowej, panującej opinii charakterystycznej w środowisku designerów? Nikogo nie obraża? Nikt nie protestuje, reszta po cichu lub głośno bije brawo? Czemu? Otóż autor ów z ironią i szyderstwem pisze o studencie, który na Wydziale Form Przemysłowych znalazł się z nadzieją, iż poszerzy „swoje horyzonty myślowe”, iż zrealizuje „wyższe cele”! Autor ten chce zaoferować kursy, które pozwolą osiągnąć sukces komercyjny, i w tym widzi wartość oraz istotę designu [3]!

Oto ideał sięgnął bruku. Pole zostało oddane temu, co niskie. Cynizm? Filisterstwo? Kryptozniewolenie? Ucieczka od odpowiedzialności? Skorumpowanie umysłu? Umysł skorumpowany?

(Pomijam milczeniem intelektualny poziom tamtego tekstu.)

Sądzę, że przywrócenie istotnego, wręcz istotowego związku designu ze sztuką jest szansą i warunkiem wolności designu i designera. Z tą myślą podejmuję pytanie o związek sztuki i designu.

Już wielokrotnie podkreślałem (ostatnio określając design jako sztuki projektowe), że ze sztuką design łączy wspólnota kategorii obrazu, a w szczególności kategoria formy: jaki w sztuce, tak i w designie obiekty myślane, widziane i kształtowane są poprzez obraz, jaki sobą przedstawiają, w formie subiektywnej. (Designer określa przedmioty w ich wyglądzie, subiektywnym konturze, obrysie, kształcie, subiektywnym układzie, to znaczy takim, jaki obiekt wydaje się komuś posiadać, a nie jaki rzeczywiście ma itp.).

Wszelki wygląd przedmiotu jest zawsze li tylko subiektywny (coś ma wygląd tylko dla kogoś, w jego oczach). Wygląd, podobnie subiektywny kształt przedmiotu, nie inaczej subiektywny układ przedmiotu, jako taki, jako subiektywny, są produktem widza, jego sposobu – sposobu, to znaczy jego, właściwych jego umysłowości form: widzenia, odczuwania, doświadczania (słowem: jego umysłowości, jego horyzontów...).

Jaki ma to związek z wolnością? Stereotypowe – standardowe, naturalne, normalne – widzenie mieści się w panujących formach widzenia, nimi widzi zniewolony. Wolne, twórcze, oryginalne widzenie polega na zmianie form widzenia. Stąd ma intuicja: oby design, podobnie jak sztuka, oby designer, podobnie jak artysta, poruszał się w tym żywiole. Prawdziwie twórczy akt dokonuje się na tym poziomie, reszta jest tylko konsekwencją takiego dokonania: zmiany form widzenia czy odczuwania świata. Te formy są preprojektami projektów przedmiotów, sytuacji, działań...

3. Instrumentalizacja sztuki

            Czy design podlega pojęciu sztuki? Otóż w walce o swą suwerenność niektórzy designerzy posunęli się nawet do negacji istotności związku designu ze sztuką. Industrial design (co próbujemy po polsku oddać przy pomocy określenia „wzornictwo przemysłowe”) stanął w awangardzie tej tendencji. Sztuka czy twórczość artysty uwzględnione zostały co najwyżej w roli negatywnego punktu odniesienia –  celem podkreślenia tego, czym design nie jest. Pozytywnego punktu odniesienia i wzorców upatrywano w nauce i technice. W domyśle: design podlega pojęciu inżynierii, czyli projektowania, które jest metodycznym zastosowaniem wiedzy naukowej. [4]

            Z perspektywy tej „inżynierskiej” koncepcji designu docenić można tylko pewne elementy rzemiosła artysty: Umiejętność modelowania kształtu, umiejętność przedstawiania obiektu w „żywy” sposób (cóż innego ignorant upatruje i szuka w sztuce: iluzji, cieszy go realizm fikcji (obrazki „jak żywe”). Zgodnie z tą inżynierską koncepcją, w wykształceniu designera należałoby uwzględnić sztuki wizualne o tyle, o ile stosowane w nich metody mogą być wykorzystane w samym designie. W ten sposób sztuka zostaje zepchnięta do roli środka, narzędzia – umiejętności czy zręczności. Sztuczki.

            Czy po tym zabiegu sztuka jest jeszcze w ogóle sztuką?

Czyżby w szkole designu kurs rysunku czy jakiegoś (ogólno-)plastycznego wychowania miałby zastąpić kształcenie artystyczne?

Czy kształcenie takie należałoby pozostawić tylko jakiejś „wyspecjalizowanej” jednostce, jakiejś katedrze od „sztuk wizualnych”, jak gdyby nie przenikało ono samego kształcenia projektowego i właściwej mu troski o formę?

            Jak wiadomo od dawna, zręcznego rysowania można nauczyć kogoś w ogóle pozbawionego talentu artystycznego.

Jak dobrze wiadomo, w wypadku wielu artystów rysunek ich rysunków daleki jest od doskonałości rysunku ich obrazów czy rysunku ich rzeźb...

Filisterstwo sztukę sprowadza do roli środka, służącego do tego, lub owego celu: podniety, prestiżu, wizualizacji czy inspiracji.

4. Disegno

Rysunek artysty nie jest tylko sposobem oddania czegoś uprzednio już zdefiniowanego czy zobaczonego, przeciwnie jest miejscem, w którym kreśli się, bądź mgli, przeczucie postaci. W którym dopiero wyłania się wizja.

Rysunek, obraz nie są ważne dlatego, że potrafią coś oddać, przedstawić (render), lecz dlatego, że mogą coś dać, nadać, pozwolić przeczuć, objawić.

W sztuce nie chodzi o oddanie rzeczywistości, jaką widać. [5]

W sztuce wyłaniają się nowe formy widzenia, odczuwania – a w konsekwencji, nowe formy świata. Sztuka jest domeną twórczego, wynajdującego oka, które nadaje postać rzeczywistości. Zmiany widzenia, oglądu świata pociągają zmiany samego świata. Nowemu oglądowi świata (a więc zmianie światooglądu) odpowiada nowy świat. Od modyfikacji zastanego świata, przez metamorfozę, po przeskok w inny świat. (Poza świat? W pustkę?)

O widzeniu, o oglądzie, które stwarza mówiło już renesansowe pojęcie „disegno”. Pojęcie to łączy znaczenia „rysunku”, „projektu” i „zamiaru”, oraz, mówiąc współcześnie, znaczenie „projekcji”. Mówiąc o „disegno”, Cennini miał na myśli ten „rysunek”, czy tę formę, postać przedmiotu, która „ma źródło nie w przedmiocie, lecz w podmiocie, w artyście, w jego projekcie, zamiarze, pomyśle, koncepcji”. [6]  Nie chodzi przy tym wcale tylko o formy przedmiotów realnie wytworzonych (wyprodukowanych) przez człowieka (o artefakty). Również każdy twór naturalny, już wchodząc do świata człowieka, już jako przeżywany, doświadczany, chociażby w samym widzeniu, ma „disegno”, którego źródło tkwi w człowieku.[7]

5. Sztuka a życie

Zlekceważenie sztuki przez inżyniersko zorientowanych designerów znajduje wsparcie w wyobrażeniu (podtrzymywanym przez hasło „sztuki czystej”), jakoby sztuka była sprawą „samej tylko sztuki”, sprawą, na którą przychodzi właściwy czas dopiero wtedy, gdy rozwiązane zostaną już istotne problemy samego życia (w domyśle powiedziane zostaje: to my, designerzy („przemysłowi”), zmagamy się z tym, co fundamentalne i zasadnicze, zaczynamy od podstaw. Potem przyjdzie czas na wytworność, na luksus „sztucznych” fanaberii i igraszek. A jednak, jest inaczej. Niedorzecznym jest utożsamienie tego, co zasadnicze dla człowieka, z tym, co konieczne. Wobec tego, co zasadnicze konieczne podlega przemienieniu w ludzkie.

Sztuka nie jest samą tylko sztuką, i niczym więcej, gdyż to ona właśnie podejmuje coś bardziej zasadniczego niż sama tylko sztuka. Głębszego, czy wyższego, niż zasady jej samej: jej wrażliwość sięga zasad samego życia i świata człowieka, zasad formujących obrazy-projekty człowieka, życia, i świata. (Użyłem określenie: „zasada”, które wskazuje na coś, na czym coś innego się zasadza. Trafność tej metafory wydaje się ograniczona. Podobnie zresztą jak pokrewnych jej metafor „podstawy” czy „fundamentu”. Podobnie jak metafor „źródła” czy „korzeni”.) Sztuka podejmuje, niesie z sobą, wnosi, bądź porzuca, skupia bądź rozrzuca źródłowe, fundamentalne, pierwotne wyobrażenia. Idee (formy widzenia i myślenia). W każdym razie narusza zastany świat i jego porządek. Wstrząsa, gdyż dotyka i rusza posadę świata. Obojętne czy dzieje się poprzez uaktywnienie nowej idei, czy przez zgaszenie starej.[8]

Autentyczny artysta w tej walce nie burzy jednak aby burzyć, nie przekracza aby przekraczać lecz pragnie prawdy.

Wysuwane przez design projekty przedmiotów same zakładają, najczęściej bezwiednie, w sposób nieuświadomiony, pewne idee. Poprzez te idee i tymi ideami myśli projektant, chociaż na ogół o tych ideach nigdy nie myśli. Jego projekty są wyrazem, przejawem i ucieleśnieniem tych idei. Idee to preprojekty. Bardziej fundamentalne i pierwotniejsze niż konkretne projekty.

Niestety idei nie można kupić ani w supermarkecie ani w księgarni, ani w muzeum. Nie są czymś, czego można się nauczyć, wyuczyć, o czym można się dowiedzieć. Raczej budzą się i ożywają w kimś, stają się rdzenną, żywą cząstką kogoś. Moc twórczą mają nie jako elementy kogoś wiedzy, lecz dzięki wkształceniu się w kogoś osobowość, w jego wrażliwość i uczuciowość. Idee nie czekają w podręcznikach czy encyklopediach. W ogóle nie są narzędziami trzymanymi na boku, po które ktoś mógłby sięgać w razie potrzeby (i odkładać, gdy nie potrzebne). „Ktoś” (człowiek, który jest kimś), to ten, kto jest nimi, a one czymś wrośniętym w jego kręgosłup, nerw, tkankę. Powtórzę: żyjąc (ze) sztuką – i tym, na co sztuka go otwiera – wzrasta pełny człowiek, „człowiek całkowity” (jak mówi, za Mickiewiczem, Grotowski).

6. Duch artysty

Zasady, wyznaczniki. Osie, orientacje. Aksjomaty, przesłanki. Fundamentalne idee. Podstawowe wyobrażenia, matryce wyobrażeń. Pre-obrazy czy pra-obrazy (przede wszystkim obrazy człowieka i świata, to znaczy określające stosunek człowieka do siebie samego i do świata). Nie podejmuję tu kwestii, czy sztuka takie idee, wyobrażenia czy obrazy, formy widzenia czy odczuwania, tworzy, ustanawia. Czy istnieją prawdziwe, absolutne idee, wobec których nasze konstrukcje okazują się idolami. Dość, że sztuka stawia nas samych pod znakiem zapytania budząc w nas wątpliwość w samo (nie)istnienie takich fundamentalnych, miarodajnych idei. Dość, że sztuka zdradza irracjonalności ich wszystkich (irracjonalność, czyli brak racji, czyli bycie czymś nieuwarunkowanym, „znikąd”). Dość, że sama nie przyjmuje ich za coś (przez nas) ostatecznie ustalonego. Dość, że nikomu, kto z nią, nie pozwala się ustalić, zakrzepnąć, skamienieć. Umrzeć w samozadowoleniu, jakie daje poczucie pewności i oczywistości. Jakie daje wtopienie w zastany ogląd świata i świat tego oglądu.

Tego ducha sztuki, ducha artysty, potrzeba designerowi. Jeszcze zanim gorliwie rzuci się w wir projektów. Czy bez tego ducha zdobędzie się na wolność, niezależność i dystans wobec zastanego świata? Na myśl i obraz innego?

Sztuka, która sama wpisuje się w zastany świat, która pochlebia, poklepuje po ramieniu, zaspokaja zastane potrzeby czy skłonności i tendencje, sztuka taka utwierdza człowieka w tym, czym jest – w ten sposób zdradza samą siebie i obraca się w kicz.

Niestety, dopóki pozostaje w mocy, kicz nie jest rozpoznany jako kicz. Wręcz przeciwnie, kulturę, i kulturalność, utożsamia się z jego kultem (w nim, krypto-kiczu, ceni ona swe własne utopie, oczarowuje się nimi, i tai przed sobą swą własną dystopię?). [9]

Na tym design (dzisiaj?) buduje swe powodzenie. I, niestety, utożsamia je ze swą istotnością. ■

(Wieczysta, 16.03.2000)

Przypisy: