Druk w:  Jan Trzupek (opracowanie i redakcja), Trzy tematy biblijne / Three Biblical Themes,

VIII Biennale Sztuki Wobec Wartości, Galeria Sztuki Współczesnej BWA w Katowicach, Katowice 2001

janusz krupiński

Krajobraz Genesis.

Andrzeja Pawłowskiego idea tworzenia

Nikt nie potrafi zrozumieć lepiej niż wy, artyści, genialni twórcy piękna, czym był ów pathos, z jakim Bóg u świtu stworzenia przyglądał się dziełu swoich rąk.

Jan Paweł II,  List do artystów [1]

Być z dziełem to myśleć przy nim i dzięki niemu – wejść w przestrzeń, na którą ono się otwiera. Dzieło wymaga oddania – temu, co przezeń.

Dziełem, przy którym, i dzięki któremu powstał poniższy tekst jest Genesis, cykl 31 fotografii wykonanych przez Andrzeja Pawłowskiego w roku 1967.

            Przypomnieć trzeba, iż Pawłowski sam „pozował”, grał swymi rękoma i je fotografował. Nie wynika stąd jednak wcale, że w fotograficznych obrazach tego cyklu należałoby widzieć ręce Pawłowskiego, bądź też, że są to tylko zbliżenia, fotografie rąk. Widzieć tu ręce, przeobrażające się w grze form czy gestów, plastycznie eksponowane na tle nieba, widzieć chociażby nawet samą tą grę, to także nic nie rozumieć.

            Chociaż początkowo Pawłowski zatytułował ten cykl jako „Ręce”, to jednak pod wpływem Artura Sandauera nadał mu tytuł „Genesis”, a poszczególnym obrazom tytuły oparte na kolejnych wersach pierwszego rozdziału biblijnej „Księgi Rodzaju” (zasadniczo w jej nowym polskim przekładzie tegoż Sandauera). Ta decyzja nie była bynajmniej arbitralną. Była raczej rozwinięciem tego wymiaru dzieła Pawłowskiego, którym jest pytanie o stworzenie. Wyciągnięte ku sobie ręce Adama i Boga, które poprzez odwołanie do fresku Michała Anioła zostają przywołane w obrazie 26 („Uczyńmy człowieka na obraz i podobieństwo nasze...”) niewątpliwie o tym świadczą.

Stąd nie Ręce a Genesis. Być może nawet powiedzieć należałoby raczej, iż właśnie stąd Ręce samokształtujące się w Genesis. [2]

            Pawłowski dobrał wersy z „Księgi Rodzaju” i użył je (często w okrojonej postaci) jako tytuły poszczególnych fotografii. Daleki był jednak od tego, by uważać swój cykl za zbiór ilustracji do tej biblijnej księgi (fotografując najdalszy był też od myśli o jakimkolwiek biblijnym „temacie”).

Chybioną byłaby także próba wyłożenia tego dzieła w terminach czy frazach zaczerpniętych z Biblii. Niemniej jednak, my, ludzie kultury zachodniej, patrzymy na i w jego Genesis oczyma i umysłami, które do biblijnej tradycji należą (patrzcie „w”, nie „na” obrazy).

            Pamiętamy, iż to, co boskie bywa modelem dla ludzkiego. Bądź to w dążeniu do doskonałości, po prostu, bądź to chcąc dorównać bogom artyści niejednokrotnie myśleli o sobie na ich podobieństwo. Wyobrażenia boskiego aktu stworzenia porywają nawet bezbożnych „demiurgów” sztuki („bezbożność” oznacza tu ni mniej ni więcej jak brak miejsca na pytanie o Boga, na myśl o Bogu, obojętne czy to obecnym, czy nieobecnym).

Genesis Pawłowskiego niech pozostanie dla nas odsłonięciem aktu tworzenia, ludzkiego aktu tworzenia. Jak sądzę dzieło to ukazuje pewien ideał tworzenia ucieleśniając go zarazem – dlatego nie jest o nim lecz jest nim!

Nie mam żadnych pretensji, aby z tej perspektywy mówić o akcie stworzenia. Warto zresztą pamiętać, że znamienne rozróżnienie stwórca – twórca, stworzenie – tworzenie obecne jest w samej Księdze Rodzaju. Hebrajskie słowo „livro” zarezerwowane w niej jest wyłącznie dla boskiego aktu stwarzania, zaś „litzor” dla ludzkiego. [3]

Jak sądzę także samo Genesis Pawłowskiego nie daje żadnego pretekstu ku temu, aby mówić o „livro”.

Rekonstruując koncepcję Pawłowskiego, odsłaniając ideę tworzenia immanentną jego Genesis nie ma powodu, aby wkraczać na płaszczyznę teologiczną – nawet jeśli pewne podobieństwo z tą ideą wykazują niektóre teologiczne interpretacje Księgi Rodzaju (przykładowo judaistyczne wykładnie, w myśl których boski akt stworzenia nie miał charakteru creatio ex nihilo [4] ).

            Czym jest niebo w Genesis Pawłowskiego? Tłem tylko? Czy raczej nieskończoną przestrzenią ludzkich działań, tą wysokością, ku której zmierzają,  synonimem ich ideałów?

            Niebo posiada tutaj wciąż jeszcze siłę symbolu idealnego porządku. Języki, mam tu na myśli np. hebrajski, niemiecki czy polski, utrzymują i wzmacniają to symboliczne oddziaływanie firmamentu. Dzieje się to dzięki dwuznaczności hebrajskiego „shamayim”, niemieckiego „der Himmel” czy polskiego „niebo”, które to słowa znaczą przecież nie tylko to miejsce, gdzie pojawiają chmury czy gwiazdy (tylko „sky”, mówiąc po angielsku). A właśnie ta biblijna i archetypiczna opozycja dwu poziomów, a mianowicie niższego i wyższego konstytuuje wrażliwość oczu, które potrafią wejrzeć w przestrzeń Genesis.

            Oczy, dzięki którym je doświadczamy, i jak wolno twierdzić; które je stworzyły, mówiąc w terminach biblijnych, znają pojęcie upadłego porządku. A jeśli nawet, gdy komuś obcą wydaje się myśl o upadku, i odrzuca ten „mit”, to przecież czy z człowieczeństwem nie splata się pragnienie wzlotu? Obowiązek podźwignięcia się? Przezwyciężenia siebie? Tęsknota ku temu, co wysokie?

             Właśnie to nieustanne dążenie człowieka, aby wznieść się ponad swą własną kondycję, by przekroczyć siebie, by siłą projektu rzucić siebie na wyższy poziom, to wszystko stanowi o emocjonalnej osi Genesis. [5] Wprawdzie te ręce zmagając się z własnym ciężarem nie potrafią go przezwyciężyć, tym niemniej uskrzydla je właśnie utopia wzlotu, wznoszenia się – ten fundamentalny projekt, który one, ręce człowieka, ucieleśniają.

Między ziemią a niebem. Obraz to dalece biblijny. Księga Rodzaju zdaje się przecież mówić, że od początku, od pierwszego dnia, całe stworzenie przenika na wskroś to rozdzielenie, to pęknięcie?, napięcie?, ta fundamentalna opozycja: ziemi i nieba, mroku i jasności... – że być człowiekiem to żyć w tym pomiędzy.

Sam tytuł, samo słowo „genesis” otwiera przed nami horyzont pytania o początek, horyzont, który zarazem sięga ku nieznanej przyszłości. To właśnie ten historyczny, czasowy horyzont naszej teraźniejszości stanowi o nas samych.

Obrazy tego cyklu ukazują ręce – człowieka – w ruchu pomiędzy ziemią a niebem. Ku niebu. W ruchu wyłaniania się z mroków ziemi – natury.

            Genesis Pawłowskiego stawia przed nami problem – obraz? – początku, tworzenia i... „stworzenia”, a mianowicie w sposób, uwzględniający ewolucję, a więc proces, którego tylko punktem jesteśmy. W tej perspektywie, jak pisze filozof, każde „ludzkie dokonanie może być uważane za wyższy etap czegoś, co biegnie wstecz aż do samego początku życia”. [6] Człowiek Genesis nie znajduje zamieszkania w tu i teraz, nie pogrąża się w chwili (nawet w igraszce swych rąk składa je w wieczności?). Ukazany jest w sposób, który odsyła i do tego, co było i do tego, ku czemu tęskni...  Nie ma takiej cezury w dziejach człowieka, wraz z przekroczeniem której on sam sobie zawdzięczałby siebie i swój świat, od której zaczynałby niczym „od zera”, „wszystko od nowa”, ex nihilo, z niczego (marzenie awangard wszelkich to tylko, pyszny sen, niestety pociągający za sobą rzeczywiste konsekwencje).

To prawda, nasze oczy patrzące na Genesis znają również pojęcie ewolucji. Ono ożywa w spojrzeniu na te obrazy, które ze swej strony dają ku temu powód. Wygląd rąk, które tu widzimy, ujawnia prehistorię ludzkiej istoty. Ręce te są obecne tutaj wraz z ewolucyjnym procesem, który je wyłonił i który niosą w sobie z sobą (któremu zawdzięczają możliwość każdego swego dzisiejszego dokonania).

Zauważmy na przykład, że twory, które widzimy w tych obrazach, nasączone i wysuszone światłem, cięte cieniem, są nie tylko rękoma, ale także zoraną ziemią, glebą pełną bruzd, glinianą formą toczoną na promiennym kole nieba..., a są i zarazem, wilgotnymi słońcem, prazwięrzetami, olbrzymami... potwornymi bestiami (obrazy 7, 8, 21, 22, 25).

             Słowo „bestia” używam ze względu na fakt, iż Genesis nie roztacza przed nami wizji natury znanej nam z ofert biur podróży, manifestów architektury organicznej czy z ekologicznych sloganów.

             Genesis nie snuje marzeń ani o idyllicznej naturze ani o niebie na ziemi. Nie popada w sentymentalizm powrotu do natury. Ono przystaje raczej do biblijnej Księgi Rodzaju, a mianowicie do jej dialektycznego wyobrażenia świata. Zgodnie nim chaos i ciemność są obecne w stworzeniu, wcielone weń, już przed Upadkiem, a nawet można by sądzić iż były obecne przed Początkiem. [7]

            Wróćmy do myśli o koegzystencji tego, co negatywne i tego, co pozytywne. Odnotować warto, że w swej teorii projektowania Pawłowski kładł nacisk na przyjęcie takiej postawy wobec świata, dzięki której „czynniki negatywne” (jego sformułowanie) obróciłyby się na korzyść człowieka i okazały się być mu sprzyjającymi (znaczyłoby to, że nic samo przez się nie jest złe niezależnie od naszej postawy, albo, że zło jest tylko konsekwencją pewnych naszych postaw, tych na przykład, jak sądzić by można, którym brak umiejętności otwarcia się, wsłuchania się, podejmującego przyjęcia... ).

            Być może źródeł tego poglądu Pawłowskiego należy się doszukiwać w jego fascynacji „agrokulturą” (przypomnę, że uczył się w ogrodniczej szkole średniej, rozpoczął nawet studia z rolnictwa). Używam tego słowa, „agrokultura”, właśnie ze względu na zawartą w jego etymologii wskazówkę kierującą nas ku kulturze i ku jej pierwotnemu, „rolniczemu” rozumieniu. Zgodnie z nim to właśnie „kultywacja” stanowi zasadę każdego ludzkiego działania i projektu.

            Znaczy to tym samym, że swoistość danego przedmiotu działania ma być respektowaną, a działanie ma być przyzwoleniem wzrostu zarodków i potencji tkwiących w naturze jego przedmiotu. To wszystko dzięki „wsłuchaniu się w obiekt, dzięki przyzwoleniu mu, by sam nas wiódł”. [8]

            Tym samym odrzucony zostaje pogląd, zazwyczaj nawet nie wypowiadany, a tak charakterystyczny dla epoki nauki i techniki, iż natura, jak i każdy jej twór, jest naszym wrogiem, czymś, co musimy izolować, podbić, i unicestwić przez przekształcenie w artefakt. Genesis odrzuca pogląd na naturę, w myśl którego byłaby ona tylko surowcem, wartościowo neutralnym materiałem, który pozostaje bezwartościowym jeśli człowiek nie nada mu formy, najlepiej bez reszty zaprojektowanej przez samego siebie. [9]

            To właśnie ta koncepcja natury jako surowego i bezwartościowego materiału daje siłę i moc technologicznemu wysiłkowi do podbicia natury, usprawiedliwia wolę poddania jej „dominacji człowieka”. [10] Koncepcja ta określa dzisiaj nawet samorozumienie człowieka, stosunek jaki człowiek przyjmuje wobec samego siebie (do własnego ciała, do natury w sobie).

            Troska o naturę. W tym kontekście zwykliśmy myśleć o dążeniach podjętych przez ruch ekologiczny. Nie przeoczajmy jednak faktu, że do ich istoty należy właśnie to, że pozostają one technologiczne, techniczne. Natomiast Pawłowskiego ideał tworzenia lokuje się raczej w sferze kultury niż technologii.

            O ile technologiczny umysł postrzega relację między człowiekiem a naturą jako wrogą opozycję, tak umysł, który konstytuuje idea kultury postrzega stosunek człowieka do natury jako kultywację, uprawę, piecze, podjęcie rozwoju. Historyk myśli społecznej, Hannah Arendt podkreśla również to, że zgodnie z tą ideą, o łacińskim pochodzeniu, „nawet sztuka miała wzrastać tak naturalnie jak krajobraz”. [11]

            XVIII-wieczny romantyzm, w sformułowaniach filozofów i poetów kontynuuje tą ideę. Ograniczę się tutaj do przytoczenia dwu myśli romantyków niemieckich.

            Friedrich Schlegel: „Wszystkie święte gry sztuki są tylko odległą imitacją nieskończonej gry świata, wiecznie samotworzącego się dzieła sztuki”. [12]

            Karl Philip Moritz: „Ta piękna całość wyłaniająca się z rąk artysty, który ją formuje, jest tylko odbiciem wyższego piękna, rezydującego w tej wielkiej całości – naturze”. [13] (Jakże trafne to słowa w odniesieniu do dzieła Pawłowskiego, pasjonata „formy naturalnie ukształtowanej”, jakkolwiek napisane tak dawno!)

            Natura nie jest tu więc rozumiana jako zewnętrzna wobec tego, co ludzkie. Ludzka twórczość wypływa w sposób ewolucyjny i nieustanny z samej natury. Tworzenie jest raczej łagodną zgodą, sprzyjaniem, przywołaniem do bytu, biblijnym „Niech się stanie...”.

            Bowiem prawdziwą istotę tworzenia stanowi czerpanie.

            Przekonanie to podsuwa mi sposób, w jaki Rainer Maria Rilke używa słowa „schöpfen” w swym wierszu „Handinneres” – „Dłoń”.

Nieszczęśliwie, obydwa znane mi przekłady tego wiersza, zarówno angielski M. Harburgera, jak i polski M. Jastruna są ślepe na sens, jaki Rilke czerpie z dwuznaczności niemieckiego „schöpfen”. Znaczy ono zarówno „czerpać” jak i „tworzyć”. Tłumacze zatrzymują się przy jednym ze znaczeń gubiąc drugie oraz wzajemny związek obu. [14] To, że tłumacze nie dostrzegają wagi scalenia tych dwu znaczeń, scalenia, którego brak w ich językach ojczystych, wynika głównie z faktu, iż sami tłumaczą już w duchu epoki techniki. Ich wykładnie padają ofiarą odejścia od kultury (nie tłumaczą też w duchu Rilkego, tłumaczą w oderwaniu od jego rozumienia natury procesu twórczego).

            W tym wierszu Rilkego wers „wenn sie schöpft” powinien być raczej oddany „gdy czerpiąc tworzy”.

            Jak sądzę tę samą ideę tworzenia, a mianowicie która rozumie je jako czerpanie, znajdujemy u Pawłowskiego.

            Rilke:

Handinneres:

Innres der Hand. Sohle, die nicht mehr geht

als auf Gefühl. Die sich nach oben hält

und im Spiegel

himmlische Strassen empfängt, die selber

wandelnden.

Die gelernt hat, auf Wasser zu gehn,

wenn sie schöpft,

die auf den Brunnen geht,

aller Wege Verwandlerin.

Die auftritt in anderen Händen,

die ihresgleichen

zur Landschaft macht:

wandert und ankommt in ihnen,

sie anfüllt mit Ankunft.

czyli:

Dłoń

Wnętrze ręki, podeszwa co stąpa nie dalej

niż uczucie. Co zwraca się ku górze

i w zwierciadle

przyjmuje drogi niebieskie, co same

poruszają się.

Która nauczyła się chodzić po wodzie,

gdy czerpiąc tworzy,

do źródła idzie,

wszystkich dróg przeobrazicielka.

Która objawia się w innych rękach,

i sobie równe

krainą czyni:

wędruje w nich i przybywa,

wypełnia je przyjściem.  [15]

Wiersz Rilkego napisany w roku 1924, rzuca światło na Genesis Pawłowskiego. Ściślej: Te dzieła wzajem intensyfikują swój sens. Oddane tej samej prawdzie stanowią niejako dwa jej dopełniające się oblicza. Otwierają się, i nas, na tę samą rzeczywistość.[16]  ■

Przypisy: